Geloven Leren

Opinie en tools voor wie begaan is met het katholieke geloof

Twijfel in het geloof, een stijlfiguur of elitair denken?

 Nov 13, 2016    9 min read
blog

“Geloof kan niet zonder twijfel”. Deze stelling is onder katholieke intellectuelen bon ton. Ik doe welwillende pogingen om te begrijpen wat ze ermee bedoelen, want op het eerste zicht lijkt het alsof het hun bedoeling is het geloof stilletjes te laten verdampen in een sudderend relativisme, en dat maakt me bezorgd!

Oxymoron

Ik kan een welwillende poging ondernemen argumenten te zoeken waarom men de begrippen ‘geloof’ en ‘twijfel’ samen in stelling zou zetten. Het kan een poging zijn om, gebruik makende van een oxymoron, het spanningsveld te duiden tussen geloof en rationaliteit of tussen geloofsleven en geloofsleer. Het kan ook verwijzen naar de figuurlijke tocht door de woestijn die het geloof voorafgaat. Het gebruik van deze stijlfiguur, die berust op een ogenschijnlijke tegenstelling, in de context van ons geloof, kan niemand euvel duiden. De christelijke lyriek staat er bol van. “Gewond door de liefde”, “het heilige lijden”, “de dood van een heilige is de geboorte in het eeuwige leven”,… Eigenlijk is heel ons geloof één groot spel van tegenstellingen.

Maar ‘twijfel’ voorstellen als een positief element van ‘geloof’, is dat nog een stijlfiguur? ‘Twijfel’ is het letterlijke tegenovergestelde van ‘geloof’, zeg maar de negatie. Van Dale definieert ‘twijfel’ als “onzekerheid, gebrek aan vastheid van wil of besluit, besluiteloosheid: iets in twijfel trekken, niet geloven”. Geloof daarentegen, heeft juist wilskracht nodig, geloven is een duidelijke keuze en ja, ik durf dat nog zeggen: geloof heeft te maken met zekerheid (nee, niet dezelfde zekerheid waarmee 1+1 2 is, maar even vaststaand). Je mag dan nog met de allerbeste bedoelingen je diepste theologische inzichten in poëtische stijlfiguren willen uitdrukken, maar dit is een vergiftigd oxymoron!

Niet dat er veel overtuigingskracht van uit zal gaan, maar laat ons toch eens bekijken wat de traditie van onze heilige Moeder de Kerk over ‘twijfel’ zegt.

Twijfel in het Nieuwe Testament

Het Nieuwe Testament staat het dichtst bij ons, dus laat ons daar beginnen. Ik doe niet aan wetenschappelijk verantwoorde exegese, ik neem gewoon de Bijbel en klik op CTRL-F en typ “twijfel”. Jezus heeft een paar keer over twijfel gesproken, als Hij Petrus uit het water vist: “Kleingelovige, waarom hebt ge getwijfeld?"; na het wonder met de vijgenboom: “Zo iemand zegt tot deze berg: Hef u op, en werp u in zee; als hij niet twijfelt in zijn hart, maar gelooft, dat er gebeurt wat hij zegt, dan zal het gebeuren." en bij zijn eerste verschijning na de verrijzenis: “Waarom zijt gij ontsteld, en waarom komt er twijfel op in uw hart? Beziet mijn handen en voeten: Ik ben het zelf." Twijfel is voor Jezus een hindernis voor het geloof. Meer niet. De evangelische twijfel kan dus niet de twijfel zijn die hedendaagse publicisten zo hoog in het vaandel voeren. Het eerste teken dat zij lijden aan spraakverwarring.

Vertwijfeling in het Oude Testament

Het Oude Testament kent eerder de ‘vertwijfeling’. Die duikt op in boeken als Job, Psalmen, Prediker, Klaagliederen, steeds in hetzelfde thema: de gebrokenheid van de mens die lijdt omdat hij God afwezig vindt. Het is het gevoel van de afwezigheid van God, zoals mystici dat beschrijven als een eerste stap in hun weg naar de godsontmoeting. Is dat de ‘twijfel’ die publicisten zo sterk promoten? Misschien… maar dan benoemen ze het begrip met een verkeerd woord. Johannes van het Kruis benoemt dit als de ‘donkere nacht’. Waarom zou die grote kerkleraar een meer poëtische benaming verkiezen boven de prozaïsche ‘twijfel’? Duidelijk: omdat het geen ‘twijfel’ is wat hij bedoelt…

In de Heilige Schrift vinden we alvast geen verantwoording voor de promotie van ‘twijfel’.

Twijfel in de Catechismus

U zal het zich misschien niet afvragen, maar ik wel: wat zou de Catechismus van de Katholieke Kerk over ‘twijfel’ te vertellen hebben?

Artikel 644 is een mooie entrée. Dat beschrijft hoe de apostelen betwijfelen dat Jezus werkelijk verrezen kan zijn en precies het feit dat die twijfel zo expliciet in de evangelieteksten wordt verhaald, is een argument voor de historische waarheid van de verhalen. Of hoe twijfel kan leiden tot zekerheid…

Artikel 2088 onderscheidt twee soorten twijfel: de opzettelijke twijfel en de onvrijwillige twijfel, beide echter zijn "zonden tegen het geloof”.

Artikel 157 is zo expliciet, dat ik het even integraal citeer: “Het geloof is zeker, zekerder dan elke menselijke kennis, omdat het steunt op het woord zelf van God, die geen onwaarheid kan spreken. Zeker, de geopenbaarde waarheden kunnen het menselijk verstand en de menselijke ervaring duister voorkomen, maar de zekerheid die het goddelijk licht schenkt, is groter dan de zekerheid die het menselijk verstand schenkt (Thomas van Aquino). Tienduizend moeilijkheden maken niet een twijfel (Henri Newman)"

Ik besef wel dat men vandaag de dag geen discussies meer wint met argumentatie vanuit een catechismus, niettemin noteer ik dat ook vanuit deze hoek allerminst verantwoording te verkrijgen is voor een ‘twijfel’-hype.

Twijfelende heiligen

Ik heb veel goeie wil en vooraleer ik onze twijfelende publicisten van slechte bedoelingen beticht, ga ik ervan uit dat er een misverstand in het spel is. Het woord ‘twijfel’ wordt onterecht, maar met de beste bedoelingen met geloof in verband gebracht. We zijn allemaal maar mensen, net als de heiligen dat zijn, dus wat zouden zij hierover te vertellen hebben?

Wordt met ‘twijfel’ de onverzoenbaarheid bedoeld tussen rationele kennis en geloof zoals Augustinus die ervoer? “Als je denkt dat je God begrijpt, is het juist niet God”, zei de kerkvader, en al zijn theoretische kennis over de heilige Drie-eenheid wordt verder gerelativeerd in de legende van het kind dat een putje op het strand probeert te vullen met water uit de zee. Is dat ‘twijfel’?

Of misschien denkt men aan Thomas Aquinas. De grootste theoloog aller tijden die op zijn sterfbed een visioen kreeg en daardoor alles wat hij had geschreven “als stro” beschouwde. Is dat ‘twijfel’?

Of is hun twijfel meer van mystieke aard? Johannes van het Kruis haalde ik reeds aan, die in de mystieke ervaring van zijn toenadering tot God twee keer een toestand beschrijft die met ‘twijfel’ in verband gebracht kan worden.

Eerst is er zijn ‘donkere nacht’, een al dan niet vrijwillig geïnduceerde ervaring van leegte en onthechting, een loutering die voorafgaat aan de toenadering tot God. Die ervaring kent zeker ‘twijfel’, want met de ‘donkere nacht’ bedoelt Johannes dat de geest zich bevrijdt van de zintuiglijke en rationele geestelijke vermogens, van zijn ‘kennis’, om plaats te maken voor Gods geest. Is dat ‘twijfel’?

Door een lange weg van meditatie en contemplatie kan de ziel volgens Johannes uiteindelijk toenaderen tot God en deelnemen aan het Goddelijke leven. Dit is de ultieme geloofservaring, en Johannes beschrijft ook hierin iets wat op ‘twijfel’ betrekking kan hebben. De ontmoeting met God blijft immers onderhevig aan de beperkingen van de menselijke natuur en de kennis van God die eruit voortkomt noemt hij ‘diffuse kennis’, in de zin dat ze allesomvattend is, maar niet volledig gedetailleerd. Is dat ‘twijfel’?

De heilige kerkleraars leveren aanknopingspunten om geloof te koppelen aan een bepaalde vorm van niet-absolute-zekerheid, maar ‘twijfel’ blijft een verkeerd gekozen woord om deze begrippen te benoemen, want het omvat de negatie van het geloof.  Deze heiligen wijzen ons op de onvolmaaktheid van onze kennis over God, maar dat wil nog niet zeggen dat ze die kennis in twijfel trekken.

Nergens vind ik dus ook maar één goed argument waarom ‘twijfel’ op een positieve manier deel zou moeten uitmaken van mijn geloof… Wat bezielt dan toch die publicisten om op die manier met het geloof op de loop te gaan?

Penitentie

Ik erger me aan intellectuelen die ingenesteld zitten in de kerkelijke ‘elite’ en die met hun verdraaid woordgebruik een aantasting zijn van mijn spirituele integriteit en van de waarheden waarop het geloof van mijn kerk van in het begin gestoeld is. Ik mag het een ‘elite’ noemen, want intellectueel is hun houding superieur en zonder veel verantwoording af te leggen kunnen ze kritische stemmen denigreren als ‘traditionalistisch’ cq. monddood maken. Ze twijfelen aan alles… behalve aan zichzelf.

Het klinkt polariserend maar het is helemaal niet mijn bedoeling deze kerkelijke ‘elite’ te beschuldigen van kwade bedoelingen. Bekeken vanuit hun eigen gremia, maken zij zich terecht zorgen over standpunten die her en der worden ingenomen en proberen zij daarop met de beste bedoelingen en vanuit hun persoonlijk geestelijk leven antwoorden te bieden. De vraag die ze zich weinig lijken te stellen, is of die antwoorden wel zo universeel (= “katholiek”!) toepasbaar zijn…

Enkele goeie raadgevingen voor publicisten die de twijfel-mantra nog verder willen afdraaien:

  • Heeft u een mystieke ervaring achter de rug die u wil delen, gebruik dan een subtieler, poëtischer begrippenkader om dit te duiden. Grotere mystici zagen die nood ook in.
  • Wilt u getuigen van de bevrijding die een intense persoonlijke relatie met Christus kan brengen, die de nood doet vervallen aan mondgebed, aan devotionele praktijken en aan strikte moraalregels, hou er dan rekening mee dat niet iedereen in het geestelijk leven zo ver is gevorderd en misschien nog wel nood heeft aan de moederlijke zorg waarmee de Kerk ons bij de hand neemt.
  • Heeft u het zelf moeilijk met uw geestelijk leven en hervalt u regelmatig in twijfel over uw geloof, wees niet bang, dat is heel normaal en dat is de grootste heiligen ook overkomen. Weet echter dat het zaak is aan de twijfel te ontsnappen, en leg uw eigen problemen niet op de schouders van vreemden.
  • Wilt u zich populair maken bij de generatie van gelovigen-met-een-degout-van-de-catechismuslessen-in-de-lagere-school, begint u dan maar stilaan zelf na te denken over pensioen of reconversie, want deze generatie is stilaan aan het uitsterven.
  • Wilt u uw gram halen tegen al te kritische ‘traditionalisten’ en hun verfoeide ‘zekerheden’, spui dan liever uw grieven op facebook of op een anonieme blog, zoals ook zij doen, maar niet via de officiële organen van onze Kerk en in een taal die het geloof van gewone katholieken slechts schade toebrengt.
  • Wilt u echter op een positieve manier toenadering zoeken tot gelovigen of zoekenden, binnen of buiten de Kerk, stop dan de wedloop om de schatten van ons geloof te laten verwasemen in een pseudo-filosofische mallemolen. Doe een kleine penitentie voor alle keren dat u klein-gelovigen tot ergernis hebt gebracht en schrijf eens iets positiefs en constructiefs over een idee uit de verguisde ‘traditie’ dat u uit de mond van een ander graag als ‘fundamentalistisch’ had afgedaan.

Moeilijke waarheden van het geloof kunnen aanleiding geven tot twijfel, als ze niet overeenstemmen met de inzichten van je verstand. De twijfel overwinnen zonder de waarheid geweld aan te doen, dat is geloven.

Verwante onderwerpen...