Geloven Leren

Opinie en tools voor wie begaan is met het katholieke geloof

Wat zijn de talenten van de parabel echt?

 Nov 24, 2023    7 min read
blog

De parabel van de talenten is een intrigerend verhaal, omdat het zo ongerijmd is. Het verhaal is bekend bij jong en oud, want de parabel is populair in schoolvieringen en communiecatecheses. Drie dienaren van een rijke Heer krijgen verschillende sommen geld in tijdelijk beheer. De twee die hun kapitaal vermeerderden, worden beloond en de derde, die het kapitaal onvermeerderd terugbezorgt, want hij had het begraven, wordt gestraft. Samengevat: “Aan ieder die heeft, zal gegeven worden; maar aan wie niet heeft, zal nog ontnomen worden zelfs wat hij heeft.” De verdeling van het kapitaal onder de dienaars gebeurde immers “naar ieders bekwaamheid”.

In onze samenleving, die zo hunkert naar gelijkheid, is die Heer een hufterige, inhalige schoft. Toch is het God die wordt gesymboliseerd!

Hier de liturgie van zondag 19 november jl., waarin deze parabel werd gelezen: Zondag 19 november 2023, 33e zondag door het jaar (Mt. 25, 14-30). In de liturgie van de daaropvolgende woensdag wordt dezelfde parabel gelezen uit Lucas: Woensdag 22 november 2023 (Lc. 19, 11-28). In die laatste versie is het trouwens nog erger: niet alleen de derde dienaar wordt gestraft, ook enkele tegenstanders van de Heer, die Hem zijn koningschap misgunden, worden terstond ter dood gebracht.

Gelukkig dat dit slechts parabels zijn, zoniet zou men menen het met verzen uit de Koran te doen te hebben!

Zoveel ongerijmdheid, onrechtvaardigheid en zelfs bloedvergieten is moeilijk te verteren. Dat is de reden waarom althans de zondag (’s woensdags zit er toch niemand in de kerk), de lezing doorgaans wordt ingekort tot de passages die de eerste twee dienaars behandelen, zodat het een feel-good-verhaaltje wordt. Moeilijk of gemakkelijk, je moet maar de pretentie hebben een parabel van Christus te kunnen inkorten—he jongens, we hebben hier een tof verhaal van Jezus in de Bijbel gevonden, maar het laatste stuk gaan we jullie niet vertellen, want dat vinden we naar! Christus zou zich omdraaien in zijn graf, ware het niet dat Hij leeft…

Mij lijkt het dus zaak om met het ganse verhaal aan de slag te gaan.

Op zoek op internet dus maar. Dit artikel legt uit hoe de antieke wereld aankeek tegen kapitaalsvermeerdering en rechtvaardigheid. De derde dienaar is de enige die eerbaar handelt, en de heer misbruikt de twee eerste dienaren om met zijn geld te woekeren, wat hij voor zichzelf geen eerbare bezigheid acht. Leuk, maar dat vergroot echter de ongerijmdheid van het verhaal. Een ander artikel gaat hetzelfde pad op en verwijst ook naar het verloren gegane evangelie van de Nazorenen, waarin nog een derde variant van de parabel verschijnt. Deze twee artikels komen van Amerikaanse websites en hebben vooral de bedoeling de illusie weg te nemen dat Jezus in zijn verhaal een meedogenloze vorm van kapitalisme verkondigt. Dat leek mij eerder vanzelfsprekend, maar misschien niet zo in de VS. Net tegenovergesteld zijn er bevrijdingstheologen die de parabel juist interpreteren als een kritiek op het kapitalistisch systeem waarin de armen armer worden en de rijken rijker. Dat mag dan misschien wel een sociologisch fenomeen zijn dat aan deze parabel zijn naam dankt, het mattheuseffect, maar ik denk niet dat Jezus die boodschap voor ogen had. Al is het maar omdat het dan geen beeldspraak, dus geen parabel meer zou zijn.

Omgekeerd, is het verhaal vandaag wellicht zo populair om voor kinderen te vertellen, omdat de vermeende symboliek in onze taal open en bloot ligt. Het woord ‘talent’ draagt in onze taal een letterlijke betekenis, die de symbolische betekenis is uit het bijbelverhaal, en het is de letterlijke betekenis van het bijbelverhaal volledig verloren. Dat maakt het voor de juffen en meesters extra gemakkelijk: ze hoeven niet uit te leggen dat Jezus het ene zegt, maar iets anders bedoelt, want het staat er gewoon zoals het begrepen moet worden!

Is dat echter wel zo? Dat zou willen zeggen dat in de loop van 2000 jaar het griekse woord “talent”, wat een som geld betekende, de drager is geworden van de overdrachtelijke betekenis die het in de bijbel kreeg, om uiteindelijk uitsluitend met die betekenis in onze taal te landen. Wij begrijpen een talent als ‘iets waar je goed in bent, waarin je uitblinkt’. Welnu, ik vrees dat net zoals Amerikanen moeten gewaarschuwd worden dat het niet over geld gaad, ook wij moeten gewaarschuwd worden dat het niet over schoolse vaardigheden gaat!

De etymologie van het woord talent leert dat de betekenis verschillende stadia doorliep. De oorspronkelijke betekenis uit de oudheid wordt in de vroege middeleeuwen nog gebruikt. Vanaf de vijftiende eeuw zien we de betekenis verschijnen die we vandaag kennen. Tussen die twee echter, in de volle middeleeuwen, bestaat een andere betekenis: “neiging, ingesteldheid, wil of verlangen”. Dat leunt misschien al aan bij de uiteindelijke betekenis, maar is toch niet hetzelfde. Het is die betekenis die mijns inziens meer kan helpen de parabel te ontsluiten.

Wat zou in de middeleeuwen de exegese van onze parabel geweest zijn? In het tridentijns missaal wordt hij niet gelezen. De catechismus van het concilie van Trente, die eigenlijk een homiletische handleiding is, verwijst er dus niet naar. Dan maar te rade bij Thomas van Aquino. Heel veel vind ik er online niet over, maar ergens moet hij over de betekenis van de parabel geschreven hebben wat de interpretatie is van de kerkvaders Johannes Chrysostomos en Hieronymus. Het is een heel ingewikkelde uitleg, waarin de vijf talenten symbool staan voor materiele rijkdom, twee talenten voor intellectuele rijkdom en het ene talent voor spirituele rijkdom, het getal één staande voor de goddelijke volmaaktheid. Met die interpretatie doet het verhaald denken aan dat van de onrechtvaardige rentmeester, waarop Christus laat verstaan dat we met onze geestelijke gaven minstens zo ijverig moeten woekeren als met onze materiele rijkdommen. Sint Thomas is een meester in het ontdekken van lagen van betekenissen in de Schrift, maar of die getallensymboliek oorspronkelijk is, betwijfel ik, al is het maar omdat in dezelfde parabel bij Lucas alle dienaars hetzelfde bedrag krijgen.

Ik heb geen flauw idee hoe ik het zou kunnen natrekken, maar het zou interessant zijn te weten welke betekenis het woord ‘talent’ in Thomas' tijd had. Ik gok op de hierboven vermelde “neiging, ingesteldheid, wil of verlangen”.

Waar heeft Christus het immers over als hij spreekt over een Heer die voor lange tijd vertrekt? Zijn eigen hemelvaart, natuurlijk. Wij zijn immers de dienaars die het in zijn afwezigheid moeten berooien. En wat heeft Hij ons nagelaten? Geloof, hoop en liefde! Of anders verwoord: neiging, ingesteldheid, verlangen naar God. Of nog anders verwoord: een talent voor het Goede. Herlees met die betekenis de parabel, en het verhaal klopt als een bus. Wie zijn geloof, zijn hoop en zijn liefde begraaft, keert zich af van het licht en is zelf al gericht op de duisternis. De straf van de Heer die rekenschap vraagt, is geen straf van een hufterige schoft, want Hij kan niet anders dan de vrije keuze van de dienaar erkennen, die zich van Hem heeft afgekeerd.

Geloof, hoop en liefde zijn geen schaarse goederen waarvoor geldt dat de rijkdom van de een, de armoede van de arme betekent. Daarom kan Jezus zeggen dat “aan ieder die heeft, zal gegeven worden; maar aan wie niet heeft, zal nog ontnomen worden zelfs wat hij heeft.” Hier geldt immers geen economie van geld, maar een economie van liefde en barmhartigheid. Als je geld uitgeeft, vermindert je kapitaal, maar als je liefde uitgeeft, vermeerdert je kapitaal. Als je geld oppot, vergroot je kapitaal, maar als je liefde oppot, zal ze uiteindelijk afsterven. Hetzelfde met hoop en met geloof.

Ik vrees dat in talloze kerken vorige zondag gepreekt is over talenten als over ‘dingen waar we goed in zijn’, maar gelukkig hoorde ik in onze homilie iets diepers. Even rondkijkend op Alledaags Geloven, trof ik gelukkig ook de weergaloze pater Bots, wiens dagelijkse meditatie ook precies verwoordt wat ik wilde bevestigd zien. Ook paus Franciscus ging in zijn homilie duidelijk in tegen de uitleg van talenten als ‘dingen waar ik goed in ben’. Het homiletisch directorium verwees als inspiratiebron voor de preek bij de lezingen van vorige zondag naar deze artikelen uit de catechismus van de katholieke kerk:

  • CKK 2006-2011: onze verdiensten voor goede werken komen van Gods goedheid
  • CKK 1038-1041: onze werken gemanifesteerd bij het Laatste Oordeel
  • CKK 1048-1050: bezig blijven terwijl we wachten op de wederkomst van de Heer
  • CKK 1936-1937: diversiteit aan talenten
  • CKK 2331, 2334: waardigheid van de vrouw
  • CKK 1603-1605: huwelijk in de volgorde van de schepping

Verwante onderwerpen...