Geloven Leren

Opinie en tools voor wie begaan is met het katholieke geloof

Verveeld met het ideologische programma van een liturgist in de jaren '70

 Jun 23, 2020    5 min read
blog

Het stond in de sterren geschreven dat de BLM-newspeak ook de kerk zou treffen. Via een tweet van Jos Moons sj las ik een artikel waarin gepleit wordt om het woord ‘ras’ uit het missaal te verwijderen.

Het gaat om deze tekst, uit het groot dankgebed nr. VII ‘voor de verzoening’:

Breng zo de mensen bijeen van alle rangen en standen, van alle rassen en talen, om in eenheid de maaltijd te vieren tot eeuwige verzoening in een nieuwe wereld, die vervuld is van uw vrede.

Je kan nu leuk die tekst een beetje gaan bijschaven en hopen dat het ‘probleem’ daarmee is opgelost. Ik heb echter geleerd dat je problemen bij de wortel moet aanpakken, de root cause, zoals dat heet.

Elk liturgisch gebed komt van een Latijnse oorsprong. Latijn is—tot nader order—immers nog steeds de oorspronkelijke taal waarin de Kerk bidt.

Ik ben geen specialist terzake, maar enig opzoekwerk suggereert me dat de brontekst van dit gebed als volgt luidt:

Quemádmodum nunc ad mensam Fílii tui nos congregásti, ita nos cóllige cum gloriósa Dei Genetríce Vírgine María, beátis Apóstolis tuis et ómnibus Sanctis, cum frátribus nostris, atque homínibus cuiúsvis stirpis et sermónis in tua amicítia defúnctis, ad perpétuae unitátis convívium, in caelis novis et terra nova, ubi plenitúdo pacis tuae refúlget.

Het is niet omdat die tekst in het Latijn is, dat hij oud is. Hij is ook maar tot stand gekomen in de jaren ‘70, bij de opmaak van het novus-ordomissaal. Deze tekst spreekt van “stirpis”. Dat kan “ras” betekenen (*), maar in bijbelse context, met name het Oude Testament, zal je het eerder terugvinden in de betekenis van “stam”, verwijzend naar de twaalf stammen van Israel. Welke betekenis de liturgist heeft bedoeld, is me vreemd, maar ik prefereer zelf de judaische interpretatie.

Vervolgens is dit Latijnse gebed vertaaald (of gebruikt als bron) voor een Nederlands gebed en is “cuiúsvis stirpis et sermónis” in het Nederlands “van alle rangen en standen, van alle rassen en talen” geworden. Huh?

Ik kan me levendig voorstellen hoe dat in zijn werk is gegaan. Ergens in de jaren ‘70 heeft een zeer geëngageerd liturgist, die de tekenen van de tijd duidelijk in het visier hield, zich achter zijn schrijftafel gezet om Nederlandstalige dankgebeden bijeen te schrijven. Hij was al erg trots op zichzelf dat hij zich, eigenlijk tegen zijn zin, bediende van de Latijnse teksten die uit Rome kwamen, maar hij vond dat hij de vertaling een beetje “bij de tijd” mocht brengen. “Stammen en talen”, dat begrijpen de mensen natuurlijk niet meer, dus hij introduceerde enkele actuele maatschappelijke hete hangijzers. De jaren ‘70, u herinnert zich misschien nog, was de tijd van het opheffen van gezagsstructuren (‘rangen’), van sociale gelijkheid (‘standen’) en ook van rassenstrijd (ja, zo mocht dat toen nog heten). Dat moest dus allemaal in het missaal! Opmerkelijk overigens, dat hij ondanks het toen ook heel actuele feminisme, heeft verzaakt ‘zowel vrouwen als mannen’ toe te voegen, dat had nu ook nog een fijne rel kunnen geven :) 

Conclusie: we zitten vandaag verveeld met een gebed omdat een liturgist er 50 jaar geleden zijn ideologisch programma in heeft neergeschreven. O ironie! 

Misschien kan dit een argument worden om zich bij nieuw liturgisch vertaalwerk te onthouden van dit soort van vrije interpretaties en trouw te blijven aan de Latijnse tekst, waarbij een oprechte gelovige met een minimum aan verbeeldingsvermogen zich echt wel aangesproken kan voelen als er gebeden wordt “voor mensen van alle stammen en talen”. 

In de uitloop van diezelfde tweet kwam ook de vertaling ter sprake van de consecratiewoorden ‘pro multis’ (voor velen), die in het Nederlands ‘voor allen’ worden.

Ook daarover heb ik mijn eigen meninkje gereed! De lezingen van vorige zondag zijn verhelderend. Paulus zegt: “allen schonk Gods genade rijke vergoeding door de grote gave van zijn genade, de ene mens Jezus Christus”. Dus: de genade is voor ‘allen’. Jezus heeft echter ook klare taal: “Ieder die Mij bij de mensen belijdt, hem zal ook Ik als de mijne erkennen bij mijn Vader die in de hemel is. Maar ieder die Mij zal verloochenen tegenover de mensen zal Ik ook verloochenen tegenover mijn Vader die in de hemel is." Dus: de redding is niet voor allen! 

Om een actuele analogie te gebruiken: corona-treintickets zijn er ‘voor allen’, maar alleen wie er een aanvraagt, zal die ook krijgen, ‘voor velen’ dus. Zo ook met Gods genade. 

Jeremia brengt de verzoening van beide uitspraken: “God van de hemelse machten, die alles rechtvaardig onderzoekt, die hart en nieren doorgrondt, laat mij zien hoe Gij u op hen wreekt. Ik heb immers mijn zaak in uw handen gelegd”. Het is niet omdat het niet aan ons is om te oordelen, dat er niet geoordeeld zal worden. Dat lijkt de Nederlandse vertaling echter wel te suggereren. 

Ik vind dat er in de Latijnse tekst een spirituele meerwaarde is, want die houdt het spanningsveld open, dat er in het geloof altijd moet bestaan tussen de genade die ons wordt aangereikt en de manier waarop wij die beantwoorden. Anders lijkt het een op voorhand uitgemaakte zaak, maar welke liturgist, hoeveel graden in de theologie hij ook behaald heeft, kan die uitspraak doen?

(*) als ik Google het Engelse woord ‘race’ laat vertalen naar het Latijn, komen er veel resultaten uit (genus, gens, stirpis, semen, saeclum, propago, provine, stirps, prosapia, progenies, proles, domus, natio), het is dus twijfelachtig of de Latijnse tekst, ook al stamt hij uit 1974, naar ‘ras’ verwijst zoals wij dat verstaan, dat in de oudheid niet bestond.

Verwante onderwerpen...