Geloven Leren

Opinie en tools voor wie begaan is met het katholieke geloof

Verontwaardiging over schaamte

 May 30, 2007    4 min read
blog

(dit artikel verscheen op de website Doorstroming)

Philip Heylen heeft in de pers heisa veroorzaakt door zijn misprijzen te uiten over de nieuwe werken van de Amerikaanse ‘shockartiest’ Paul McCarthy, die in het Middelheimmuseum te aanschouwen zijn. Voer voor de pers, die terstond een kleine horde kunstminnaars verontwaardigde verklaringen laat afleggen.

Kunst kan de ziel van de mens blootleggen. De nieuwe beelden hebben dit effect bereikt; maar misschien niet in de zin zoals de liefhebbers van deze kunst die begrijpen.

Al een eeuw staan mensen zich te vergapen aan moderne kunst die de banaliteit en laagheid van het bestaan verheerlijkt. Zeldzaam zijn nog de kunstwerken die een appel doen aan het potentieel van de mens. Aan de uitzonderlijke gaven die de mens kunnen optillen boven het banale, dierlijke. Kunst kan een opening maken en de banaliteit van het bestaan doorprikken. De ziel laten uitkijken en streven naar schoonheid, harmonie, zuiverheid, liefde, adel. Naar wat goed is en de mens beter maakt. Kunst kan de mens helpen zijn beperktheid in besef en kunnen te overstijgen.

Niets van deze roeping weerklinkt uit de banale artefacten die moderne musea vullen. Is er dan helemaal niks positiefs aan dit soort moderne kunst? Als ik in de soms ronduit shockerende kunst toch één werking erken, is het de opwekking van schaamte.

Schaamte is het rechtstreeks effect van het onderscheidingsvermogen tussen goed en kwaad. De mens schaamt zich nooit om wat hij aan goeds voortbrengt, alleen om wat hij slecht doet. Als hij zich schaamt, wil dat zeggen dat hij het slechte herkent.

Shockerende kunst is daarom een eenvoudige test waaraan het publiek zich kan onderwerpen: wie bekropen wordt door een onbehaaglijk gevoel van schaamte, weet dat hij het onderscheid tussen goed en kwaad niet heeft verloren, maar wie bij deze kunst geen onbehagen voelt, is werkelijk in de greep van het nihilisme en niet langer in staat te onderscheiden wat goed en kwaad is.

Aan kunstwerken die tien jaar geleden nog shockeerde, gaat men vandaag achteloos voorbij… is het de kunst die is geevolueerd? Of is het de mens die minder schaamte voelt; dus wiens onderscheidingsvermogen voor goed en kwaad is afgestompt?

Op het publieke schouwtoneel schaamt men zich nergens meer voor. Normen zijn taboe. Echte normen dan toch, die beduiden ‘wat normaal is’, want als de politici spreken over normen (en waarden), hebben ze het eigenlijk over regeltjes, en die hebben we genoeg.

Net als (echte) normen, voltrekt schaamte zich in een mysterieuze dimensie van menselijke omgang. Een norm maakt men niet alleen, en men schaamt zich ook niet alleen. Men schaamt zich niet tegenover zichzelf, maar tegenover anderen, en men kan zich ook over anderen schamen.

Mensen hebben behoefte aan deze omgang om hun zelfbewustzijn en hun handelen af te stemmen op hun omgeving. Schaamte en normenbesef zijn onzichtbare krachten die mensen helpen hun handelen en communiceren te sturen. Zonder die krachten zijn we stuurloos. Wat gebeurt er dan in een maatschappij die langs alle kanalen de boodschap verspreidt dat er geen normen zijn, dat er geen schaamte nodig is?

In een (onderbewust) besef van het gemis aan (natuurlijke) sturing vanuit de maatschappij, zoekt de mens een artificiele bron van schaamte. Shockerende kunst kan die honger stillen. Door het gevoel van schaamte op te zoeken, kan de kunstkijker zijn normbesef ‘kalibreren’, ook zonder de schaamte te moeten uiten in de samenleving en daardoor afgestraft te worden voor zijn gebrek aan openheid van geest.

Laat dit de hoop zijn die we nog kunnen koesteren en de enige reden om bepaalde soorten kunst niet zonder meer te veroordelen.

Anderzijds is het echter zo dat shockerende kunst dit louterend effect niet kan hebben op wie er met een cynische ingesteldheid ‘van geniet’ bij zichzelf een schaamtegevoel op te wekken om het vervolgens weg te lachen en op termijn volledig te onderdrukken. Voor velen is deze puberale ‘kick’ het enige effect dat moderne kunst beoogt, een effect dat alleen maar kan leiden tot maatschappelijke zelfvernietiging. Zij zijn het die zich verontwaardigd tonen over elke uiting van schaamte, zoals bijvoorbeeld schepen Heylen die heeft verwoord. En zij zijn het ook die in de samenleving even routineus elke vorm van schaamte en normbesef trachten te vernietigen.

Verwante onderwerpen...